تفاوت اکولوژیک، مورفولوژیک و ژنتیک درختان سفیدپلت در رویشگاههای طبیعی جنگلهای خزری (شمال ایران)

چکیده سفیدپلت (populus caspica bornm) گونه ی آندمیک و در خطر انقراض جنگلهای هیرکانی است. این تحقیق به منظور شناخت روابط اکولوژیکی، مورفولوژی و ژنتیکی جوامع سفیدپلت، جهت تمهید استراتژی حفاظت موثر از این گونه در 8 رویشگاه طبیعی این گونه در سه استان شمالی کشور انجام گردید. نتایج پراکنش جغرافیایی این گونه نشان داد که سفیدپلت غالبا بر روی خاکهای رسوبی نواحی پست و کم شیب مناطق جلگه ای تا حد پایین میان بند گسترش دارد. این گونه از تالش (لیسار) تا لوه گرگان ، در محدوده ی ارتفاع از سطح دریا 15- در آستانه اشرفیه و کیاشهر تا 1857 در آب اسک پراکنش دارد. این گونه بیشتر در اقلیم های نیمه مرطوب تا خیلی مرطوب معتدل و خنک یافت می شود. اما بطور استثنایی بصورت یک فلور رودخانه ای در حواشی برخی رودخانه های پر آب دایمی چون چالوس و هراز به اقالیم با زمستان خیلی سرد و نیمه خشک وارد می شود. به لحاظ زمین شناسی پراکنش این گونه غالبا بر روی خاکهای رسوبی بافت ریز کوارترنری می باشد. خاک مناطق پراکنش این گونه قلیایی( ph> 7)، حاصلخیز با محتوای رطوبتی بالا که بافت سیلتی لومی و سیلتی رسی لومی شایعترین بافت خاکهای رویشگاه سفیدپلت می باشند. نتایج تجزیه مولفه های اصلی پراکنش این گونه سهم بالای پارامترهای مورد بررسی خاک، پارامترهای اقلیمی و ارتفاع از سطح دریا را در انتشار این گونه را نشان داد. توده سفیدپلت در کلیه رویشگاهها دارای ساختار توده ی همسال بودند. این گونه با تاج عموما گسترده و خیلی گسترده از کیفیت ساقه و شادابی تاج مناسبی برخوردار است. با توجه به نتایج توامان بررسی اقلیم، خاک، بررسی کمی و کیفی، وضعیت استقرار سفیدپلت و ویژگی خود گونه در رویشگاههای مورد بررسی می توان سفیدپلت را گونه ای رطوبت پسند، نورپسند و پیشرو در حوضه های رسوبی و خاکهای با محتوی رطوبتی بالا نامید. به منظور تعیین تمایز ژنتیکی جوامع سفیدپلت، بررسی مورفولوژی با 13 مشخصه مورفولوژی برگ و بررسی ایزوآنزیمی با استفاده از آنزیم پراکسیداز به روش الکتروفورز ژل پلی اکریل آمید (page) انجام شد. صفات فاصله وسط پهن ترین قسمت برگ تا قاعده برگ، طول دمبرگ و زاویه بین رگبرگ اصلی و دومین رگبرگ پایین به عنوان بهترین صفات پیشنهادی جهت بررسی تنوع مورفولوژی درختان سفیدپلت در رویشگاههای مختلف معرفی شدند. مطابق نتایج گروبندی ایزوآنزیمی، رویشگاههای آستانه اشرفیه، سدتاریک، مرزن آباد، نکا، گلستان، نور متمایز شدند و با در نظر گرفتن تنوع مورفولوژی مشاهده شده می توان آنها را بعنوان اکوتیپ های این گونه قابل تفکیک دانست. نشانگر ایزوآنزیمی قابلیت بهتری در تفکیک تنوع و تمایز ژنتیکی نسبت به نشاگر مورفولوژی برگ نشان داد. همچنین الگوی باندی پراکسیداز و نتایج گروه بندی صفات مورفولوژی برگ میان پایه های نر و ماده درون جامعه اختلافی نشان نداد. چنین تنوع و تمایز ژنتیکی ضرورت حفاظت و بازسازی کلیه ی جمعیت های این گونه و انجام مدیریت ex situ و in situ با توجه به تنوع ژنتیکی رویشگاههای مورد مطالعه این گونه ی آندمیک و کم نظیر جنگلهای باستانی هیرکانی را که ذخیره گاه ژنتیکی نادر بسیاری از گونه ها در مقیاس جهانی است را گوشزد می کند.